Sygn.akt III AUa 938/15

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 lutego 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Barbara Orechwa-Zawadzka

Sędziowie: SA Maria Jolanta Kazberuk

SO del. Elżbieta Rosłoń (spr.)

Protokolant: Emilia Janucik

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 24 lutego 2016 r. w B.

sprawy z odwołania P. Ż.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O.

o ustalenie podlegania ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych

na skutek apelacji pozwanego Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O..

od wyroku Sądu Okręgowego w Olsztynie IV Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 20 maja 2015 r. sygn. akt IV U 47/15

uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. z dnia 12 listopada 2014 roku i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O..

Sygn. akt: III AUa 938/15

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 12 listopada 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. na podstawie art. 83 ust.1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, art.11 ust.3 lit a w związku z art. 13 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 2004 r. 166 poz.1 ze zm.) stwierdził, że P. Ż. w zakresie zabezpieczenia społecznego podlega ustawodawstwu polskiemu w okresie od 1 kwietnia 2014 r.

Odwołanie od powyższej decyzji złożył P. Ż. domagając się jej zmiany względnie uchylenia decyzji i przekazania organowi rentowemu do ponownego rozpoznania.

W odpowiedzi na odwołanie Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. domagał się oddalenia odwołania.

Sąd Okręgowy w Olsztynie wyrokiem z dnia 20 maja 2015 r. zmienił zaskarżoną decyzję i stwierdził, że P. Ż. w zakresie zabezpieczenia społecznego nie podlega ustawodawstwu polskiemu w okresie od 1 kwietnia 2014 r.

Sąd Okręgowy ustalił, że bezspornym w sprawie jest, iż P. Ż. prowadzi działalność gospodarczą na terenie Polski i z tego tytułu odprowadza stosowne składki na ubezpieczenia społeczne. Dodatkowo 1 kwietnia 2014 r. zawarł umowę o pracę z pracodawcą słowackim (...) z siedzibą w C. w Słowacji. Praca ta miała być wykonywana na terenie Słowacji i polega na wykonywaniu czynności promotora usług i produktów jak również prezentacji i promocji działalności spółki (...). Strony umowy o pracę ustaliły wynagrodzenie w wysokości 40 euro miesięcznie, a czas pracy na 10 godzin miesięcznie.

Sąd Okręgowy wskazał, że odwołanie należało uznać za skuteczne. Podkreślił, że żadna ze stron nie kwestionowała podstawy prawnej wskazanej w zaskarżonej decyzji. Zgodnie z treścią art.16 ust.1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego osoba, która wykonuje pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich, informuje o tym instytucję wyznaczoną przez właściwą władzę państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania. Stosownie do treści art.16 ust.2 tego rozporządzenia, wyznaczona instytucja państwa członkowskiego miejsca zamieszkania niezwłocznie ustala ustawodawstwo mające zastosowanie do zainteresowanego, uwzględniając art.13 rozporządzenia podstawowego oraz art.14 rozporządzenia wykonawczego. Jak stanowi art.11 ust.1 rozporządzenia podstawowego osoby, do których stosuje się rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego Państwa Członkowskiego. Regułą jest podleganie ustawodawstwu państwa, w którym znajduje się miejsce wykonywania pracy/prowadzenia działalności na własny rachunek. Jedną z sytuacji zezwalających na podleganie innemu ustawodawstwu niż państwo miejsca wykonywania pracy jest sytuacja, gdy osoba, która wykonuje pracę najemną i pracę na własny rachunek w różnych Państwach Członkowskich. Wówczas podlega ona ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym wykonuje pracę najemną. Sytuacja taka ma miejsce w niniejszej sprawie.

Sąd pierwszej instancji wskazał, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych zakwestionował świadczenie pracy przez odwołującego na terenie Słowacji, wskazując, że właściwa instytucja w(...)poinformowała o przeprowadzonej kontroli u słowackich pracodawców. Z wyników tej kontroli wynika, że pod adresem wskazanym przez odwołującego jako adres jego pracodawcy, umiejscowionych było dziewięć firm ocenionych jako tak zwane firmy skrzynkowe, a więc firmy które faktycznie nie prowadzą w Słowacji działalności, a co za tym idzie. nie dochodzi do realnego wykonywania pracy przez pracowników. Zdaniem organu rentowego firma, w której został zatrudniony odwołujący, należy do tych firm.

Sąd Okręgowy uzasadniając swoje stanowisko wskazał, że reguły dowodzenia w procesie cywilnym (art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c.) zobowiązują strony do wskazywania dowodów, z których wywodzą one skutki prawne. Zasada ta znajduje zastosowanie również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, których przedmiotem są odwołania ubezpieczonych od decyzji organów rentowych. Ogólna zasada rozkładu ciężaru dowodu jest regułą w znaczeniu materialnym wskazującą, kto poniesie skutki nieudowodnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, natomiast przepis art. 232 k.p.c. wskazuje, kto ponosi ciężar dowodu w znaczeniu formalnym: "kto powinien przedstawiać dowody". Zgodnie z powyższą zasadą, w świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd Okręgowy uznał, że odwołujący wykazał swoje zatrudnienie na podstawie umowy o pracę w spółce(...) z siedzibą w(...). Sąd ten stwierdził, że nie miał obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu. Przepis art. 468 k.p.c. nie stanowi podstawy dla przeciwnego twierdzenia. Zasada kontradyktoryjności obowiązuje w pełni również w sprawach z ubezpieczenia społecznego. Na ubezpieczonym spoczywa ciężar dowodzenia okoliczności uzasadniających jego prawo (wyrok S A w B. z dnia 13 czerwca 2013r.III AUa 1254/12).

Sąd Okręgowy podkreślił, że w świetle powyższego Zakład Ubezpieczeń Społecznych kwestionując okoliczności wykazane przez odwołującego winien zgłosić w tym zakresie stosowne dowody. Sąd bowiem nie ma obowiązku dążenia do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy oraz nie jest zobowiązany do zarządzania dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie. Nie ma też obowiązku przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 232 k.p.c.). Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (art. 3 k.p.c.), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.) spoczywa na tej stronie, która z tych faktów wywodzi skutki prawne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 grudnia 2003 r., sygn. akt I ACa 1457/03, OSA 2005/3/12; wyrok SN z dnia 17 grudnia 1996 r., sygn. akt I CKU 45/96, OSNC 1997/6-7/poz. 76 wraz z glosa aprobującą A. Zielińskiego, Palestra 1998/1-2/204).

W ocenie sądu pierwszej instancji organ rentowy nie sprostał tym przesłankom. Samo bowiem zaprzeczenie okoliczności wskazanych przez odwołującego i wykazanych dokumentami nie może być skuteczne. Zarzuty organu rentowego, co do nie istnienia firmy (...). są również niezasadne bowiem organ rentowy powołał się na korespondencję z instytucją w (...). Jednakże w wykazie firm tak zwanych skrzynkowych nie jest wskazana firma zatrudniająca odwołującego. Z korespondencji tej wynika również, że słowacka (...) ustriedie nie kwestionuje wstecznie istnienia zatrudnienia nawet w tak zwanych firmach skrzynkowych. Pod adresem firmy zatrudniającej odwołującego przeprowadzone zostały kontrole działalności firm pod względem zatrudnienia pracowników i w wykazie firm, w których stwierdzono nieprawidłowości, nie wskazano firmy (...). Nie jest wiec zasadne twierdzenie organu rentowego, że firma ta nie zatrudniała pracowników, a co za tym idzie, iż odwołujący nie wykonywał swojego zatrudnienia. Żadne dowody przeprowadzone w niniejszej sprawie na to nie wskazują a twierdzenia organu rentowego i jego interpretacja w tym zakresie są gołosłowne i nie poparte żadnymi dowodami.

Mając powyższe na względzie, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję na podstawie art. 477 14 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego orzeczenia wniósł organ rentowy skarżąc je w całości oraz zarzucając mu:

1.  Naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 13 ust. 3 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. (Dz. U. UE L 166 poz. 1 z 30 kwietnia 2004 r.) w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego z uwagi na zmianę zaskarżonej decyzji z dnia 12 listopada 2014 r. i ustalenie, że odwołujący od dnia 1 kwietnia 2014 r. nie podlega ustawodawstwu polskiemu,

2.  Naruszenie przepisów prawa procesowego tj. art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c., poprzez uznanie, że tylko na organie rentowym ciążył obowiązek wskazania dowodów na twierdzenia wynikające z zaskarżonej decyzji.

Wskazując na powyższe zarzuty apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania ewentualnie o uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Apelacja jest zasadna aczkolwiek z innych przyczyn niż w niej podniesiono. Zgodnie z treścią art. 11 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29.04.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. UE. L. 2004.166.1) zwanego dalej rozporządzeniem podstawowym wynika, że osoby, do których stosuje się to rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu (TYTUŁ II – Określenie mającego zastosowanie ustawodawstwa). Z treści art. 13 ust. 3 tego rozporządzenia wynika, że osoba, która normalnie wykonuje pracę najemną i pracę na własny rachunek w różnych Państwach Członkowskich podlega ustawodawstwu Państwa Członkowskiego, w którym wykonuje swą pracę najemną. Wyłączona jest tym samym możliwość ustalenia prawa właściwego dla tego stosunku prawnego w inny sposób niż wskazany przez ten przepis. Wykonywanie pracy najemnej określające tytuł ubezpieczenia społecznego rozumiane jest i tłumaczone według prawa miejscowego. Określenie ustawodawstwa właściwego wskazującego na instytucję miejsca świadczenia pracy najemnej wyłącza ocenę przez instytucję miejsca zamieszkania, czy stosunek prawny będący podstawą objęcia ubezpieczeniem społecznym w kraju świadczenia pracy, jest ważny według prawa miejsca zamieszkania ubezpieczonego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.06.2013 r., sygn. II UK 333/12). W tym kontekście organ rentowy nie mógł badać ważności zawartej umowy o pracę.

Oczywistym jest, że instytucja miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o ustalenie ubezpieczenia społecznego w innym państwie może powziąć wątpliwości co do określenia mającego zastosowanie ustawodawstwa, lecz może chodzić jedynie o wątpliwości co do określenia ustawodawstwa mającego zastosowanie, z uwzględnieniem art. 13 rozporządzenia podstawowego i odpowiednich przepisów art. 14 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16.09.2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zwanego dalej rozporządzeniem wykonawczym. Wątpliwości tych instytucja miejsca zamieszkania nie może rozstrzygać sama lecz musi dostosować się do trybu rozwiązywania sporów co do ustalenia ustawodawstwa właściwego wskazanego w art. 16 rozporządzenia wykonawczego, które w przypadku istnienia wątpliwości nakazuje zwrócić się do instytucji innego państwa członkowskiego. Informacja osoby ubezpieczonej o podjęciu pracy najemnej na terenie innego państwa członkowskiego niż wykonywanie pracy na własny rachunek, jest podstawą do wstępnego i tymczasowego ustalenia dla niej ustawodawstwa właściwego, stosownie do zasad kolizyjnych ustalonych w art. 13 rozporządzenia podstawowego. O tymczasowym określeniu prawa, według którego obejmuje się tę osobę ubezpieczeniem społecznym, instytucja miejsca zamieszkania informuje wyznaczone instytucje państwa, w którym wykonywana jest praca. Od tej chwili biegnie termin dwu miesięcy, w czasie których zainteresowana instytucja może poinformować instytucję miejsca zamieszkania o niemożności zaakceptowania ustalonego ustawodawstwa lub o swojej odmiennej opinii w tej kwestii. Gdy to nie nastąpi, tymczasowe określenie ustawodawstwa staje się ostateczne.

Postępowanie w niniejszej sprawie wszczęto na podstawie wniosku ubezpieczonego z dnia 19 maja 2014 r., w którym wniósł on o ustalenie ustawodawstwa właściwego w zakresie ubezpieczeń społecznych w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej na terytorium Polski oraz podjęciem zatrudnienia na terenie Słowacji. Ubezpieczony wyraźnie domagał się ustalenia tego ustawodawstwa na podstawie art. 16 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego. Jego wniosek zawierał informację skierowaną do instytucji ubezpieczeniowej państwa miejsca zamieszkania, do której złożenia zobowiązana jest osoba, która wykonuje pracę w dwóch lub więcej państwach członkowskich stosownie do art. 16 ust. 1 tego rozporządzenia. Wniosek ten jednocześnie wyraźnie wskazywał na żądanie określenia na podstawie art. 16 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego, a zatem zmierzał do uzyskania przez ubezpieczonego wstępnego określenia ustawodawstwa.

Analiza akt organu rentowego i zaskarżonej decyzji prowadzi do wniosku, że organ rentowy wbrew treści żądania wniosku nie rozpoznał go w trybie art. 16 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego. Przed wydaniem decyzji wystąpił do organu słowackiego informując o swoich wątpliwościach co do stosunku pracy wnioskodawcy ze słowackim pracodawcą (k. 21 akt ZUS), co sugeruje wszczęcie przez organ procedury opisanej w art. 16 ust.4 rozporządzenia. Następnie jednak organ wydał zaskarżoną decyzję nie uzyskując odpowiedzi strony słowackiej i ustalił w sposób ostateczny właściwe ustawodawstwo.

Istota postępowania dowodowego przed organem rentowym, a także przed sądem pierwszej instancji zmierzała do podważania przez organ rentowy realności umowy o pracę zawartej przez ubezpieczonego ze słowackim pracodawcą, poprzez wykazywanie okoliczności wskazujących na pozorność czy fikcyjność tego stosunku pracy.

Sąd Apelacyjny ponownie wskazuje, że ocena charakteru stosunku prawnego stanowiącego tytułu do ubezpieczenia może nastąpić tylko przez organ władny te przepisy stosować. Ze względu na różnice między ustawodawstwami krajowymi co do określenia przedmiotu ubezpieczenia społecznego wprowadzono zasadę, że uwzględnianie okoliczności lub wydarzeń mających miejsce w jednym państwie członkowskim nie może w żaden sposób sprawiać, że właściwym dla nich stanie się inne państwo ani że będzie się do nich stosować jego ustawodawstwo (pkt 11 preambuły rozporządzenia nr 883/2004). Określenie ustawodawstwa właściwego wskazującego na instytucję miejsca świadczenia pracy najemnej wyłącza ocenę przez instytucję miejsca zamieszkania, czy stosunek prawny będący podstawą objęcia ubezpieczeniem społecznym w kraju świadczenia pracy jest ważny według prawa miejsca zamieszkania ubezpieczonego. Zatem ani sąd ani organ rentowy nie są podmiotami uprawnionymi do samodzielnego ustalenia czy wnioskodawca rzeczywiście na terenie Słowacji świadczył pracę w ramach umowy o pracę i podlegał z tego tytułu ubezpieczeniu. Miarodajne i wiążące w tym zakresie ustalenia mógłby poczynić jedynie organ słowacki działający z urzędu lub na skutek przedstawienia mu stosownych wątpliwości przez organ polski. Organ rentowy nie był uprawniony do samodzielnej oceny prawnej tego stosunku pracy podczas gdy samodzielnie przesądził, że stosunek ten nie dawał podstaw do podlegania ubezpieczeniu społecznemu w Słowacji.

Potrzeba uchylenia zaskarżonego wyroku i poprzedzającej go decyzji zachodzi przede wszystkim dlatego, że wniosek ubezpieczonego został rozpoznany w niewłaściwym trybiea wydana decyzji zapadła z przekroczeniem kognicji organu rentowego. Nie bez znaczenia w tym zakresie jest i to, że organ rentowy nie nawiązał skutecznie kontaktu ze S. instytucją ubezpieczeniową. Powoływał się na pismo tej instytucji z dnia 25 lipca 2013 r. (podczas gdy wniosek został złożony 19 maja 2014 r.) w którym pracodawca wnioskodawcy nie został wymieniony jako firma ,,skrzynkowa”. Z akt sprawy nie wynika czy ubezpieczony posiadał zaświadczenie A 1. Okoliczność ta nie jest bez znaczenia w toku dalszego postępowania, bowiem zakwestionowanie podlegania ubezpieczeniu słowackiemu przez polski organ rentowy w przypadku objęcia wnioskodawcy ubezpieczeniem słowackim nie będzie dopuszczalne, gdyż do tego uprawiony jest tylko organ słowacki w ramach procedury ten organ obowiązującej. Ponownie rozpoznając sprawę organ rentowy jednoznacznie wyjaśni w ramach współpracy z organem słowackim czy w stosunku do wnioskodawcy słowacki organ rozstrzygnął wiążąco we właściwej mu procedurze czy za sporny okres podlegał on ubezpieczeniu słowackiemu. W zależności od tego jak zdecyduje ostatecznie organ słowacki w tym zakresie - polski organ rentowy rozstrzygnie następnie o właściwym ustawodawstwie dla wnioskodawcy co do okresu transgranicznego zbiegu tytułów ubezpieczenia.

W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny na zasadzie art. 386 § 4 w zw. z art. 477 14a k.p.c. orzekł jak na wstępie.