Sygn. akt VII U 311/16

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 maja 2016 r.

Sąd Okręgowy w Gdańsku

VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSO Bożenna Zalewska

Protokolant: st. sekr. sądowy Adrianna Mikulska

po rozpoznaniu w dniu 17 maja 2016 r. w Gdańsku

sprawy Spółdzielczej (...) (...) z siedzibą w G.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.

o zwrot świadczenia przekazanego za wrzesień 2015r. na konto J. O.

na skutek odwołania Spółdzielczej (...) (...) z siedzibą w G.

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.

z dnia 3 grudnia 2015 r. nr (...)-SER- (...)

oddala odwołanie.

Sygn. akt VII U 311/16

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 03 grudnia 2015 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. zobowiązał Spółdzielczą (...) W. w G. do zwrotu kwoty 2.359,26 zł w terminie miesiąca od daty doręczenia decyzji – wskazując, iż jest to kwota przekazana tytułem emerytury za miesiąc wrzesień 2015 r., przekazana na rachunek bankowy ubezpieczonego J. B., prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową. W myśl zaś art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 748 ze zm.), dalej: ustawa emerytalna, w związku z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 06 maja 2009 r., II UZP 2/09, obowiązek zwrotu tejże kwoty obciąża spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową (tom II k. 72 akt rentowych).

Odwołanie z dnia 07 stycznia 2016 r. wniosła Spółdzielcza (...) W. w G., podnosząc zarzut potrącenia należności, wnosząc o jej zmianę i stwierdzenie braku obowiązku objętej decyzją kwoty na rzecz pozwanego, wskazując, iż informacja o zgonie ubezpieczonego J. B. dotarła do spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej dopiero po 3 miesiącach od jego śmierci tj. 10 listopada 2015 r., co w ocenie kasy świadczy o zwłoce ze strony organu spowodowanej rażącym niedbalstwem, a w konsekwencji doprowadziło do sytuacji, w której w momencie uzyskania przez kasę informacji od pozwanego, na koncie ubezpieczonego nie pozostały środki z przekazanego świadczenia emerytalnego, które w miesiącu wrześniu 2015 r. zostały z bankomatu na podstawie karty zmarłego (k. 3 akt sprawy).

W odpowiedzi z dnia 03 lutego 2016 r. na odwołanie banku pozwany organ rentowy wniósł o jego oddalenie, podtrzymując argumentację przedstawioną w ramach uzasadnienia spornej decyzji – wskazując także na działania podjęte w celu wezwania wnioskodawcy do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń od września do listopada 2015 r. (k. 21 akt sprawy).

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

Ubezpieczony J. O., urodzony w dniu (...), na podstawie decyzji pozwanego z dnia 25 kwietnia 2007 r. otrzymał prawo do emerytury od 19 marca 2007 r. jako osiągnięcia wieku emerytalnego.

Świadczenie emerytalne wypłacane było do dnia 01 każdego miesiąca.

okoliczność bezsporna, vide: decyzja pozwanego o przyznaniu prawa do emerytury z dnia 25 kwietnia 2007 r. – tom II k. 22-23 akt rentowych

Ubezpieczony pobierał świadczenie emerytalne do śmierci – zmarł w dniu 21 sierpnia 2015 r. (pozwany powziął wiedzę o tym w dniu 01 września 2015 r. z wniosku o zasiłek pogrzebowy, złożonego przez D. O., zamieszkałego przy ul. (...), (...)-(...) S.).

Wypłacane ono było od sierpnia 2013 r. na jego rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy o numerze (...), prowadzony przez wnioskodawcę Spółdzielczą (...) W. w G..

Świadczenie emerytalne za miesiąc wrzesień 2015 r. zostało przekazane przez organ na rachunek bankowy świadczeniobiorcy – wpłynęło na ten rachunek w dniu 31 sierpnia 2015 r.

okoliczność bezsporna, vide: odpis skrócony aktu zgonu – tom II k. 58 akt rentowych, wniosek o wypłatę zasiłku pogrzebowego z dnia 01 września 2015 r. – tom II k. 54-56 akt rentowych, dyspozycja przelewu świadczenia na rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy z dnia 25 lipca 2013 r. – tom II k. 45 akt rentowych, pismo Spółdzielczej (...) W. w G. z dnia 23 listopada 2015 r. – tom II k. 68 akt rentowych

W związku z powyższym pozwany pismem z dnia 17 września 2015 r. wystąpił do Spółdzielczej (...) W. w G. o zwrot kwoty 2.359,26 zł, przekazanej w dniu 31 sierpnia 2015 r., tytułem emerytury za miesiąc wrzesień 2015 r. – w związku z utratą prawa do świadczeń zmarłego J. B. od dnia 01 września 2015 r. (tj. pierwszego dnia miesiąca po jego śmierci).

Powyższe pismo wysłane zostało na adres: (...) o/S., ul. (...), (...)-(...) S. (wynikający z dyspozycji ubezpieczonego z dnia 25 lipca 2013 r.) – przesyłka powróciła do pozwanego w dniu 08 października 2015 r. po dwukrotnym awizowaniu.

dowód: pismo pozwanego z dnia 17 września 2015 r. – tom II k. 63 akt rentowych, koperta – tom II k. 64 akt rentowych, pismo pozwanego z dnia 20 stycznia 2016 r. – tom II k. 77 akt rentowych

Następnie pozwany podjął próbę doręczenia w/w pisma na adres (...) oddziału Spółdzielczej (...)j W. w G. (tj. ul. (...), (...)-(...) S.) – lecz ponownie przesyłka powróciła do pozwanego w dniu 02 listopada 2015 r. po dwukrotnym awizowaniu.

dowód: koperta – tom II k. 65 akt rentowych, pismo pozwanego z dnia 20 stycznia 2016 r. – tom II k. 77 akt rentowych

Ostatecznie wspomniane pismo z dnia 17 września 2015 r. dotarło do Spółdzielczej (...) W. w G. pod adresem: ul. (...), (...)-(...) G. (jako adres wynikający z Krajowego Rejestru Sądowego) w dniu 10 listopada 2015 r.

dowód: zpo – tom II k. 66 akt rentowych, pismo pozwanego z dnia 20 stycznia 2016 r. – tom II k. 77 akt rentowych

Spółdzielcza (...) W. w G. pismem z dnia 23 listopada 2015 r. poinformowała pozwanego, iż do dnia wpływu pisma pozwanego z dnia 17 września 2015 r. na rachunku zmarłego J. O. dokonano szeregu operacji, które na dzień 10 listopada 2015 r. skutkują brakiem środków na wspomnianym rachunku bankowym – jako że wnioskodawca nie posiadał wiedzy o zgonie właściciela rachunku, w związku z czym nie dokonał blokady środków na rachunku.

Środki z w/w rachunku zmarłego J. O. zostały wypłacone we wrześniu 2015 r. z bankomatu na podstawie karty klienta.

dowód: pismo Spółdzielczej (...) W. w G. z dnia 23 listopada 2015 r. – tom II k. 68 akt rentowych, odwołanie – k. 3 akt sprawy

Zaskarżoną w sprawie decyzją z dnia 03 grudnia 2015 r. pozwany organ zobowiązał Spółdzielczą (...) W. w G. do zwrotu kwoty 2.359,26 zł w terminie miesiąca od daty doręczenia decyzji – wskazując, iż jest to kwota przekazana tytułem emerytury za miesiąc wrzesień 2015 r., przekazana na rachunek bankowy ubezpieczonego J. B., prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową. W myśl zaś art. 138a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 748 ze zm.), dalej: ustawa emerytalna, w związku z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 06 maja 2009 r., II UZP 2/09, obowiązek zwrotu tejże kwoty obciąża spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową.

dowód: decyzja pozwanego o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń z dnia 03 grudnia 2015 r. – tom II k. 73 akt rentowych

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie dokumentów zgromadzonych w aktach rentowych oraz w aktach sprawy. Sąd również nie znalazł podstaw do kwestionowania ich wiarygodności z urzędu. Ustalenia faktyczne Sąd poczynił w oparciu o dokumentację dostarczoną przez strony. Dowód z dokumentów zgromadzonych w sprawie w zakresie w jakim posłużyły do ustalenia stanu faktycznego Sąd uznał za w pełni wiarygodny, gdyż dokumenty te nie budziły żadnych wątpliwości i nie były przez strony kwestionowane. Dowody w postaci dokumentów urzędowych Sąd ocenił na podstawie art. 244 § 1 k.p.c. ustalając, że skoro w toku procesu nie zostały skutecznie podważone, stanowią świadectwo tego, co zostało w nich urzędowo poświadczone. Powyższe dowody układają się zdaniem Sądu w spójną całość, wzajemnie się potwierdzając lub uzupełniając. Nie były też kwestionowane przez strony i Sąd dał im wiarę w całej rozciągłości.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie Spółdzielczej (...) W. w G. nie jest zasadne i nie zasługuje na uwzględnienie.

Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie w tym zakresie była odpowiedzialność wnioskodawcy Spółdzielczej (...) W. w G. za zwrot świadczenia emerytalnego za miesiąc wrzesień 2015 r., nienależnie przekazanego na rachunek bankowy zmarłego uprawnionego J. O..

Zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.), dalej: ustawa systemowa, osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

W myśl art. 138 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 748 ze zm.), dalej: ustawa emerytalna, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane świadczenia w uważa się:

1.  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2.  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Z kolei ust. 5 tego przepisu wskazuje, iż kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów, o których mowa w art. 104 ust. 1, podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypadkach - za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej decyzji.

Jak wynika zaś z art. 138a ustawy emerytalnej, podmiot prowadzący rachunek płatniczy oraz bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa prowadzące rachunek inny niż płatniczy, a także wydawca instrumentu płatniczego są obowiązani zwrócić Zakładowi kwoty świadczeń przekazane na ten rachunek albo instrument płatniczy, za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy; przepis art. 144 ust. 1 stosuje się odpowiednio.

Oznacza to w ocenie Sądu Okręgowego, że na banku lub (...) ciąży obowiązek zwrotu świadczenia, mającego charakter pobranego nienależnie, za miesiące przypadające po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć świadczeniobiorcy, a wpłaconego przez organ rentowy na rachunek bankowy świadczeniobiorcy prowadzony indywidualnie dla niego. Ten obowiązek, wynikający ze wskazanej regulacji, ma na celu umożliwienie organowi rentowemu odzyskanie świadczeń, które bez jego winy zostały wypłacone, pomimo ustania do nich prawa, a nie ma podstaw, aby uznać, że pobrała je jakakolwiek osoba, która zobowiązana byłaby do ich zwrotu w myśl zasad wynikających z art. 138 ustawy emerytalnej (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2006 r., II UZP 7/06).

Jak stanowi przepis art. 55 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2015 r. poz. 158), w przypadku śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank jest obowiązany wypłacić z tych rachunków kwotę równą wpłatom na rachunek, jakich dokonał organ wypłacający świadczenie z ubezpieczenia, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunku, wskazaną we wniosku organu wypłacającego to świadczenie lub uposażenie, skierowanym do banku wraz z podaniem numerów rachunków, na które dokonano wpłat.

W orzecznictwie sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego przyjmuje się, że art. 138a ustawy emerytalnej stanowi jedynie podstawę do wydania przez organ rentowy, w przypadku odmowy dobrowolnej wpłaty przez bank, decyzji obciążającej bank zwrotem świadczenia wpłaconego na rachunek bankowy po śmierci jego posiadacza oraz otwiera drogę postępowania egzekucyjnego w administracji, natomiast podstawą obowiązków banku jest art. 55 ust. 1 pkt 2 Prawa bankowego (uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 13 czerwca 2006 r., II UZP 7/06; z dnia 6 maja 2009 r., II UZP 2/09; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2012 r., I UK 327/11).

Uwzględniając powyższe poglądy judykatury, zaprezentowane w postępowaniach dotyczących podmiotów działających w oparciu o Prawo bankowe, Sąd Okręgowy zważył, iż aktem prawnym regulującym materię funkcjonowania wnioskodawcy Spółdzielczej (...) W. w G. jest ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1450 j.t. ze zm.), dalej: ustawa o spółdzielczych kasach.

Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach, kasa jest obowiązana wypłacić po śmierci członka kasy z jego wkładu członkowskiego i oszczędności:

1.  kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu członka kasy w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku - osobie, która przedłoży rachunek stwierdzający wysokość poniesionych przez nią wydatków;

2.  kwotę nieprzekraczającą ogółem sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, ogłaszanej przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę - jeżeli członek kasy pisemnie wskazał kasie osoby, na których rzecz wypłata ma nastąpić; osobami wskazanymi przez członka kasy mogą być jego małżonek, zstępni, rodzice, dziadkowie i rodzeństwo;

3.  kwotę równą wpłatom na rachunki, dokonanym przez organ rentowy z tytułu świadczeń z ubezpieczeń i zabezpieczeń społecznych, które nie przysługiwały za okres po śmierci posiadacza rachunków, wskazaną we wniosku organu rentowego skierowanym do kasy, wraz z podaniem numerów rachunków, na które dokonano wpłat.

Nie budziło wątpliwości, iż taki wniosek pozwany skierował do Spółdzielczej (...) W. w G. – w ramach pisma z dnia 17 września 2015 r. (tom II k. 63 akt rentowych). Niesporne było również to, iż powyższe pismo zostało doręczone wnioskodawcy w dniu 10 listopada 2015 r. Spór w pewnym zakresie dotyczył zagadnienia przyczyn tak późnego powzięcia przez wnioskodawcę wiedzy na temat śmierci ubezpieczonego J. O. w kontekście obowiązku zwrotu świadczenia emerytalnego zmarłego za wrzesień 2015 r.

Jak wynika bowiem z art. 101 pkt 2 ustawy emerytalnej, prawo do świadczeń ustaje ze śmiercią osoby uprawnionej – a więc w sytuacji J. O. nastąpiło to z miesiącem sierpniem 2015 r. i wypłacone na wskazanych przez niego rachunek u wnioskodawcy świadczenie za wrzesień 2015 r. było świadczeniem nienależnym.

W myśl art. 14 ust. 3 tej ustawy, kasa jest zwolniona od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, o której mowa w ust. 1 pkt 3, jeżeli przed otrzymaniem wniosku organu rentowego dokonała z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub części, oraz w ciągu 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym organ rentowy, wraz ze wskazaniem osób, które pobrały wypłaty.

Jak wskazuje doktryna, odpowiedzialność spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej za wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy wobec członka kształtuje się na podstawie przepisów ogólnych (art. 471 i n. k.c.) oraz postanowień umowy, w takim zakresie w jakim umowa tą odpowiedzialność może modyfikować. W przypadku instytucji finansowej gromadzącej środki swoich klientów szczególnie istotna jest odpowiedzialność instytucji za wypłatę środków zgromadzonych przez klienta do rąk osoby nieuprawnionej. Odpowiedzialność za nieuprawnione użycie instrumentu płatniczego (w tym karty płatniczej lub instrumentu identyfikacyjnego w bankowości elektronicznej reguluje ustawa o usługach płatniczych z dnia 19 sierpnia 2011 r. Pozostaje odpowiedzialność za wypłatę do rąk osoby nieuprawnionej na podstawie karty identyfikacyjnej posiadacza, dowodu zawarcia umowy rachunku oraz dokumentu tożsamości. Przyjmując, iż do rachunków prowadzonych w spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej nie stosują się przepisy pr. bank. o rachunkach bankowych – do spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej nie odnosi się art. 61 pr. bank., regulujący częściowo odpowiedzialność stron umowy rachunku za wypłatę do rąk osoby nieuprawnionej. Odpowiedzialność spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej za te zdarzenia kształtuje stąd ogólna zasada, iż świadczenie przez dłużnika do rąk osoby nieuprawnionej zwalnia go z zobowiązania tylko w takim zakresie, w jakim zakresie wierzyciel ze świadczenia skorzystał (chyba że przyjęcie zostało potwierdzone przez wierzyciela, art. 452 k.c.). Zasadniczo zatem wypłata do rąk osoby nieuprawnionej, bez względu na to, w jaki sposób do niej doszło (np. sfałszowanie dokumentów tożsamości) nie zwalnia spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej z obowiązku wypłaty członkowi zgromadzonych w spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej oszczędności. Umowa może regułę tą modyfikować. Jeśli jednak stroną umowy jest konsument, swobodę umów ogranicza w tym zakresie art. 385 3 pkt 2 k.c. Regulacja umowna nie może mianowicie odstępować od zasady z art. 471 k.c., nie zapewniając konsumentowi innych korzyści, gdyż w przeciwnym razie postanowienie umowne objęte jest domniemaniem abuzywności. Umowa może zatem wprowadzać odpowiedzialność członka spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej za szkody wynikłe po stronie (...)-u wskutek wypłaty z rachunku do rąk osoby nieuprawnionej, jeśli do wypłaty doszło w efekcie zawinionego zaniedbania przez członka obowiązków ostrożnościowych ograniczających ryzyko takich zdarzeń. Na członka mogą być przy tym nałożone tylko takie obowiązki, które faktycznie są w stanie ograniczyć to ryzyko i których dochowanie znajduje się faktycznie w gestii członka. Przykładem jest tu obowiązek należytego strzeżenia dokumentów stanowiących podstawę wypłaty, nieudostępnianie ich osobie nieuprawnionej, poinformowanie spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej o ich utracie, poinformowanie spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej o nieprawidłowościach w zestawieniu operacji. Jeśli przesłanki te nie są spełnione, (...) ponosi ciężar szkód wynikłych z wypłaty do rąk osoby nieuprawnionej (K. K., Umowa rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego w (...), Lex nr 70018).

Jak wynika z art. 42 ust. 1 ustawy o usługach płatniczych z dnia 19 sierpnia 2011 r. (Dz. U. z 2014 r. poz. 873 j.t. ze zm.), użytkownik uprawniony do korzystania z instrumentu płatniczego jest obowiązany:

1.  korzystać z instrumentu płatniczego zgodnie z umową ramową oraz

2.  zgłaszać niezwłocznie dostawcy lub podmiotowi wskazanemu przez dostawcę stwierdzenie utraty, kradzieży, przywłaszczenia albo nieuprawnionego użycia instrumentu płatniczego lub nieuprawnionego dostępu do tego instrumentu.

W myśl art. 42 ust. 2 w/w ustawy, w celu spełnienia obowiązku, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, użytkownik, z chwilą otrzymania instrumentu płatniczego, podejmuje niezbędne środki służące zapobieżeniu naruszeniu indywidualnych zabezpieczeń tego instrumentu, w szczególności jest obowiązany do przechowywania instrumentu płatniczego z zachowaniem należytej staranności oraz nieudostępniania go osobom nieuprawnionym.

Z kolei w myśl art. 45 ust. 1 wspomnianej ustawy, ciężar udowodnienia, że transakcja płatnicza była autoryzowana przez użytkownika lub że została wykonana prawidłowo, spoczywa na dostawcy tego użytkownika. Ponadto, zgodnie z art. 45 ust. 2 ustawy, wykazanie przez dostawcę zarejestrowanego użycia instrumentu płatniczego nie jest wystarczające do udowodnienia, że transakcja płatnicza została przez użytkownika autoryzowana. Dostawca jest obowiązany udowodnić inne okoliczności wskazujące na autoryzację transakcji płatniczej przez płatnika albo okoliczności wskazujące na fakt, że płatnik umyślnie doprowadził do nieautoryzowanej transakcji płatniczej, albo umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa dopuścił się naruszenia co najmniej jednego z obowiązków, o których mowa w art. 42.

Zgodnie zaś z art. 55 ust. 3 Prawa bankowego, bank jest zwolniony od wypłaty pełnej lub częściowej kwoty, o której mowa w ust. 1 pkt 2, jeżeli przed otrzymaniem wniosku organu wypłacającego świadczenie lub uposażenie dokonał z tych rachunków wypłat innym uprawnionym osobom, które to wypłaty nie pozwalają zrealizować wniosku w całości lub części, oraz w terminie 30 dni od otrzymania wniosku poinformuje o tym ten organ, wraz ze wskazaniem osób, które pobrały wypłaty. Jest to regulacja analogiczna do, cytowanej powyżej, regulacji art. 14 ust. 3 ustawy o spółdzielczych kasach.

Podstawową zatem przesłanką zwolnienia banku lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej z obowiązku zwrotu świadczenia jest zatem stwierdzenie, że nie dysponuje on już dokonaną przez organ rentowy kwotą świadczenia, gdyż przekazał ją innym uprawnionym podmiotom (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 kwietnia 2013 r., III AUa 2265/12).

W ocenie Sądu Okręgowego pozwany organ rentowy w całej rozciągłości słusznie i trafnie obciążył wnioskodawcę Spółdzielczą (...) W. w G. obowiązkiem zwrotu kwoty 2.359,26 zł tytułem emerytury za miesiąc wrzesień 2015 r., przekazanej na rachunek bankowy ubezpieczonego J. O. w dniu 31 sierpnia 2015 r.

W pierwszej kolejności Sąd Okręgowy pragnie odnieść się do kwestii terminu zawiadomienia Spółdzielczej (...) W. w G. przez pozwany organ o śmierci ubezpieczonego i konieczności zwrotu świadczenia emerytalnego za wrzesień 2015 r.

Ustalony w sprawie stan faktyczny daje podstawy do przyjęcia, iż pozwany pismem z dnia 17 września 2015 r. wystąpił do Spółdzielczej (...) W. w G. o zwrot kwoty 2.359,26 zł, przekazanej w dniu 31 sierpnia 2015 r., tytułem emerytury za miesiąc wrzesień 2015 r. – w związku z utratą prawa do świadczeń zmarłego J. B. od dnia 01 września 2015 r. (tj. pierwszego dnia miesiąca po jego śmierci). Powyższe pismo wysłane zostało na adres: (...) o/S., ul. (...), (...)-(...) S. (wynikający z dyspozycji ubezpieczonego z dnia 25 lipca 2013 r.) – przesyłka powróciła do pozwanego w dniu 08 października 2015 r. po dwukrotnym awizowaniu (tom II k. 63-64 akt rentowych). Następnie pozwany podjął próbę doręczenia w/w pisma na adres (...) oddziału Spółdzielczej (...)j W. w G. (tj. ul. (...), (...)-(...) S.) – lecz ponownie przesyłka powróciła do pozwanego w dniu 02 listopada 2015 r. po dwukrotnym awizowaniu (tom II k. 65 akt rentowych). Ostatecznie wspomniane pismo z dnia 17 września 2015 r. dotarło do Spółdzielczej (...) W. w G. pod adresem: ul. (...), (...)-(...) G. (jako adres wynikający z Krajowego Rejestru Sądowego) w dniu 10 listopada 2015 r. (tom II k. 66 akt rentowych).

Mając powyższe na uwadze, w ocenie Sądu Okręgowego za całkowicie nieuprawnione należało uznać zarzuty wnioskodawcy odnośnie opieszałości i rażącego niedbalstwa ze strony organu w zakresie poinformowania o konieczności zwrotu spornej kwoty na rzecz organu.

Pozwany bowiem niewątpliwie już we wrześniu 2015 r. podjął działania w celu poinformowania o w/w kwestiach wnioskodawcy, kierując na jego adres stosowną korespondencję – co istotne, a czego odwołujący się nie bierze pod uwagę, na adres wynikający wprost z druku Spółdzielczej (...) W. w G. (tom II k. 45 akt rentowych – zielona pieczęć w lewym dolnym rogu), a więc jest to adres, którym posługiwał się wnioskodawca w momencie, kiedy ubezpieczony składał dyspozycję przekazywania należnej mu emerytury na rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy u odwołującego się. Działanie takie nie stanowiło zdaniem Sądu w żadnej mierze, jak to podnosił skarżący, pomyłki – ponieważ taki właśnie adres wnioskodawcy wynikał z w/w dokumentu spółdzielczej kasy, którym posługiwał się ubezpieczony. Druga korespondencja wysłana została natomiast na adres (...) oddziału (a więc komórki nadrzędnej) Spółdzielczej (...) W. w G. – gdzie również nie została podjęta.

Dopiero trzecia korespondencja – wysłana na adres wynikający z Krajowego Rejestru Sądowego – została odebrana, co w związku z czynnikiem obiektywnym i od pozwanego niezależnym, jakim jest czas konieczny na obieg korespondencji (konieczność podjęcia próby doręczenia, okres na odbiór korespondencji awizowanej oraz jej zwrot do nadawcy) nie stanowi w ocenie Sądu okoliczności obciążającej organ. Podejmował on bowiem niewątpliwie działania mające na celu przekazanie w/w informacji oraz wezwania do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń wnioskodawcy – zaś Spółdzielcza (...) W. w G. w żadnej mierze nie wyjaśniła w toku niniejszego postępowania, z jakiego powodu korespondencja nie została odebrana pod pierwszym i drugim adresem tj. w S. oraz S., tym bardziej, iż z adnotacji na zwróconych do pozwanego kopertach (tom II k. 65-66 akt rentowych) nie wynika, aby spółdzielcza kasa nie funkcjonowała pod powyższymi adresami.

W kontekście argumentacji wnioskodawcy zdaniem Sądu za kuriozalne należy uznać oczekiwanie, iż korespondencja do spółdzielczej kasy w każdej sprawie będzie kierowana na jej adres wynikający z Krajowego Rejestru Sądowego (k. 12 akt sprawy) – skoro w aktach rentowych, jak wskazano powyżej, znajdował się dokument pochodzący od spółdzielczej kasy, opatrzony pieczęcią i wskazujący na adres placówki, w której rachunek prowadzony był przez zmarłego J. O. (dyspozycja – tom II k. 45 akt rentowych). Logicznym bowiem w świetle zasad doświadczenia życiowego jest kierowanie korespondencji przez pozwanego właśnie na ten adres – jak to miało, prawidłowo w ocenie Sądu, miejsce w sprawie, skoro ta właśnie placówka obsługiwała rachunek, na który przekazano nienależne świadczenie, dochodzone przez organ w niniejszym postępowaniu.

W dalszej kolejności Sąd Okręgowy odniesie się do kwestii zarzutu potrącenia, sformułowanego przez Spółdzielczą (...) W. w G. w ramach odwołania (k. 4 akt sprawy).

Wnioskodawca bowiem podnosił, iż informacja o zgonie ubezpieczonego J. O. dotarła do spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej dopiero po 3 miesiącach od jego śmierci tj. 10 listopada 2015 r., co w ocenie kasy świadczy o zwłoce ze strony organu spowodowanej rażącym niedbalstwem, a w konsekwencji doprowadziło do sytuacji, w której w momencie uzyskania przez kasę informacji od pozwanego, na koncie ubezpieczonego nie pozostały środki z przekazanego świadczenia emerytalnego, które w miesiącu wrześniu 2015 r. zostały z bankomatu na podstawie karty zmarłego (k. 3 akt sprawy).

W związku z powyższym, załączono oświadczenie o potrąceniu z dnia 05 stycznia 2016 r., złożone w imieniu Spółdzielczej (...) W. w G. przez adw. B. S., w którym spółdzielcza kasa potrąciła należność w postaci nienależnie pobranego świadczenia emerytalnego J. O. za wrzesień 2015 r., obciążającą ją w myśl art. 138a ustawy emerytalnej, z wierzytelnością z tytułu szkody spółdzielczej kasy w kwocie 2.367,96 zł powstałej wskutek wypłaty zgromadzonych środków przez osobę nieuprawnioną z wykorzystaniem karty zmarłego (k. 9 akt sprawy i tom II k. 76 akt rentowych), nadane pocztą pozwanemu w dniu 05 stycznia 2016 r. (k. 10 akt sprawy) – pozwany zaś nie zaprzeczał, jako by oświadczenie to zostało mu doręczone.

Przede wszystkim Sąd rozważał skuteczność takiego oświadczenia w kontekście faktu jego złożenia przez . B. S. – a więc pełnomocnika, jak wynika z akt sprawy (k. 17 akt sprawy), wyłącznie procesowego, do którego w zakresie spektrum jego umocowania stosuje się regulację art. 91 k.p.c.

W powyższym zakresie Sąd Okręgowy miał na uwadze najnowszy judykat Sądu Najwyższego w tej materii – syntetycznie opisujący także istotę instytucji potrącenia – z którego wynika, iż potrącenie jest czynnością materialnoprawną; dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie i wywołuje skutek w postaci wzajemnego umorzenia się wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 k.c., art. 499 k.c.). W razie podniesienia w procesie zarzutu potrącenia, podlega on badaniu pod kątem istnienia przesłanek z art. 498 § 1 k.c. Oświadczenie dla swej ważności nie wymaga określonej formy, może być złożone w postaci pisma procesowego z tym, że musi pochodzić od uprawnionej strony i wyrażać wolę ukształtowania stosunków prawnych w sposób przewidziany w art. 498 § 2 k.c. Podniesienie zarzutu potrącenia w odpowiedzi na pozew jest równoznaczne ze złożeniem oświadczenia o potrąceniu, jeżeli takie oświadczenie nie zostało wcześniej złożone. Również w przypadku zastępowania strony przez pełnomocnika procesowego założenie celowego działania mocodawcy w kierunku wygrania procesu pozwała przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także złożenie w jej imieniu określonego oświadczenia woli, jeżeli jest to niezbędne w ramach obrony jej praw w procesie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2015 r., III CNP 7/14; podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2004 r., I CK 181/03). W przypadku zastępowania strony przez pełnomocnika procesowego założenie celowego działania mocodawcy w kierunku wygrania procesu pozwala przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także złożenie w jej imieniu określonego oświadczenia woli, jeśli jest to niezbędne w ramach obrony jej praw w procesie (wyrok Sądu Najwyższego z 10 sierpnia 2010 r., I PK 56/10).

Ponadto godzi się przytoczyć w tym zakresie także inny judykat, w myśl którego przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania nie uprawnia pełnomocnika procesowego z mocy ustawy do złożenia materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia może być jednak złożone w sposób dorozumiany (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 listopada 2014 r., I ACa 483/14; podobnie wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 października 2011 r., VI ACa 407/11).

A zatem w ocenie Sądu Okręgowego stwierdzić należało uznać prawidłowość dokonanego pismem z dnia 05 stycznia 2016 r. potrącenia w zakresie osoby pełnomocnika procesowego spółdzielczej kasy, która złożyła pozwanemu takowe oświadczenie – tym bardziej, iż kwestii umocowania do złożenia takiego oświadczenia organ nie kwestionował.

Odrębnym – i kluczowym dla rozstrzygnięcia w sprawie – zagadnieniem była możliwość dokonania potrącenia pomiędzy w/w wierzytelnościami.

Należało bowiem zdaniem Sądu Okręgowego uznać odmienność obydwu wierzytelności: wierzytelność pozwanego organu oparta została na przepisie art. 138a ustawy emerytalnej, zaś spółdzielcza kasa swoją wierzytelność wywodziła z czynu niedozwolonego (deliktu). Bez znaczenia w tym zakresie dla Sądu była kwestia argumentacji pozwanego, który zanegował wspomniane potrącenie ze wskazaniem, iż nie zgadza się na powyższe (k. 36 akt sprawy).

Każdy podmiot prawa cywilnego może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności innego podmiotu, gdy spełnione są łącznie następujące przesłanki pozytywne: 1) dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami (wzajemność wierzytelności); 2) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (jednorodzajowość wierzytelności); 3) obie wierzytelności są wymagalne (wymagalność roszczeń); 4) obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym (zaskarżalność wierzytelności) (Andrzej Janiak, Komentarz do art. 498 Kodeksu cywilnego, Lex 2014).

W ocenie Sądu Okręgowego w przedmiotowej sprawie nie można mówić o istnieniu wzajemnych wierzytelności, które pozwany organ i spółdzielcza kasa mogły by nawzajem potrącić. Wierzytelność bowiem, na którą Spółdzielcza (...) W. w G. powołuje się i którą zamierza potrącić z wierzytelnością pozwanego, dotyczy bowiem szkody „w związku z działaniem polegającym na nie poinformowaniu (…) w sposób niezwłoczny o zgonie pana J. O. (…) [czym] Zakład Ubezpieczeń Społecznych spowodował szkodę (…) w wysokość 2.367,96 zł (powstała wskutek wypłaty zgromadzonych środków przez osobę nieuprawnioną z wykorzystaniem karty zmarłego)” (k. 9 akt sprawy).

W pierwszej kolejności Sąd wskazuje, iż brak jest przepisu precyzującego, w jakim terminie organ rentowy winien wezwać podmiot prowadzący rachunek ubezpieczonego do zwrotu nienależnie przekazanego świadczenia – przepis art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej wskazuje wyłącznie jako maksymalny trzyletni termin dla dochodzenia przez organ nienależnie wypłaconych świadczeń. Działanie zaś w postaci wystąpienia pozwanego z pismem do spółdzielczej kasy już w dniu 17 września 2015 r. w ocenie Sądu z całą pewnością świadczy o działaniu organu bez zbędnej zwłoki.

W dalszej kolejności Sąd wskazuje – odnosząc się do oświadczenia o potrąceniu z dnia 05 stycznia 2016 r. – brak jest podstaw do stwierdzenia odpowiedzialności pozwanego za „niepoinformowanie [spółdzielczej kasy] w sposób niezwłoczny o zgonie pana J. O.”, bowiem brak jest podstawy prawnej dla takiego obowiązku za wyjątkiem sytuacji, w której istnieją podstawy do żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Ponownie zaś podkreślić należy – działania w celu powiadomienia o powyższym wnioskodawcy pozwany przedsięwziął już w dniu 17 września 2015 r., i korespondencja przez niego kierowana, wbrew zarzutom skarżącego, nie była adresowana wadliwie.

Sąd Okręgowy stoi bowiem na stanowisku, iż wierzytelność – którą w niniejszym sporze wnioskodawca usiłował potrącić z wierzytelnością pozwanego organu – przysługuje mu de facto przeciwko podmiotowi trzeciemu, bliżej nieustalonemu, tj. osobie, która posługując się kartą zmarłego J. O. wypłaciła środki z rachunku ubezpieczonego, prowadzonego przez spółdzielczą kasę. Ta osoba bowiem właśnie swoim działaniem wyrządziła szkodę – jak należy domniemywać z pisma wnioskodawcy z dnia 23 listopada 2015 r. (tom II k. 68 akt rentowych) – w postaci dokonania wypłaty z rachunku zmarłego środków nie tylko w zakresie spornej w niniejszej sprawie kwoty nienależnego świadczenia, ale także pozostałych tam środków (skoro wnioskodawca wskazuje na całkowity brak środków na rachunku ubezpieczonego).

W ocenie Sądu Okręgowego nie można zatem mieć wątpliwości w sprawie, iż w niniejszym postępowaniu Spółdzielcza (...) W. w G. – reprezentowana przez pełnomocnika profesjonalnego będącego adwokatem – nie udowodniła zgodnie z rozkładem ciężaru dowodu (art. 6 k.c. w związku z art. 232 k.p.c.), aby zaistniały przesłanki wymienione w art. 14 ust. 3 ustawy o spółdzielczych kasach, zwalniające ją z wypłaty na rzecz pozwanego objętej sporem kwoty wynikającej z art. 14 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, tj. nie wykazała, aby przed otrzymaniem wniosku doszło do wypłat innym osobom uprawnionym.

Z pism bowiem samego wnioskodawcy wynika, iż po śmierci J. O. wszelkie środki na rachunku w spółdzielczej kasie zostały we wrześniu 2015 r. (a więc po śmierci ubezpieczonego) wypłacone za pomocą jego karty bankomatowej (k. 3 akt sprawy) przez osobę trzecią (k. 4 akt sprawy) – a więc w sposób nieuprawniony

Jedynie na marginesie Sąd Okręgowy pragnie wskazać, iż w zaistniałym stanie faktycznym – tj. kiedy od dnia 10 listopada 2015 r. wnioskodawca posiada wiedzę, iż osoba nieuprawniona dokonała szeregu transakcji, wypłacając wszelkie środki pieniężne z rachunku osoby zmarłej – niezrozumiałym jest zaniechanie polegające na nie podjęciu jakichkolwiek działań prawnych w celu ustalenia sprawcy takowego działania oraz odzyskania bezprawnie wypłaconych środków. Dzieje się tak pomimo, iż wspomnianym już pismem z dnia 23 listopada 2015 r. wnioskodawca wskazał pozwanemu, iż „w przypadku dochodzenia w/w środków od osób, które bezpodstawnie się wzbogaciły, przekaże Państwu wszelkie informacje konieczne do dochodzenia należności (…)” (tom II k. 68 akt rentowych) – co sugeruje, iż spółdzielcza kasa posiada wiedzę w tej materii. Żadne działania spółdzielczej kasy w zakresie dochodzenia wypłaconych z rachunku bankowego kwot nie znajdują odzwierciedlenia w materiale dowodowym zebranym w sprawie – dopiero bowiem w dniu 07 marca 2016 r. (a więc 4 miesiące później) Komenda Powiatowa Policji w S. wszczęła dochodzenie o przestępstwo kradzieży z art. 278 § 1 i 5 k.k. (k. 29 akt sprawy).

W powyższym zakresie Sąd Okręgowy wskazuje, iż pełnomocnik wnioskodawcy, obecny na rozprawie, nie zgłosił w trybie art. 162 k.p.c. zastrzeżenia do wydanego postanowienia o oddaleniu wniosku o zawieszenie postępowania w związku z w/w dochodzeniem prowadzonym przez Komendę Powiatową Policji w S. (k. 40 akt sprawy).

Bez znaczenia w ocenie Sądu jest argumentacja wnioskodawcy poczyniona na kanwie przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia i wskazania, iż na skutek wypłaty środków wnioskodawca nie jest wzbogacony (k. 27 akt sprawy) – bowiem to nie przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu, a cytowany powyżej art. 138a ustawy emerytalnej oraz art. 14 ustawy o spółdzielczych kasach stanowi podstawę żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia na rzecz pozwanego.

Jednocześnie Sąd Okręgowy pragnie dodać, że pomimo współistnienia wskazanych przesłanek pozytywnych, potrącenie nie będzie możliwe, gdy wystąpi zarazem chociażby jedna z przesłanek negatywnych wymienionych w art. 504 lub 505 k.c. lub w przepisach szczególnych.

Ponadto należy wziąć pod uwagę, iż w myśl art. 505 k.c. nie mogą być umorzone przez potrącenie: 1) wierzytelności nieulegające zajęciu; 2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania; 3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych; 4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny, art. 505 pkt 3 k.c. wyłącza możliwość umorzenia przez potrącenie wierzytelności z czynów niedozwolonych. O zastosowaniu tego przepisu decyduje kryterium formalne, którym jest podstawa prawna zobowiązania: źródłem wierzytelności, która nie podlega potrąceniu, ma być czyn niedozwolony (wyrok SN z dnia 23 stycznia 2004 r., III CK 251/02, LEX nr 197447; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 1100 i n.). Zakaz potrącenia obejmuje wierzytelności z wszelkich czynów niedozwolonych, a więc nie tylko tych unormowanych w art. 415–449 k.c., lecz także tych, które zostały unormowane w art. 449 1 –449 10 k.c. (K. Zawada (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, 2009, s. 128 i n.) (Andrzej Janiak, Komentarz do art. 505 Kodeksu cywilnego, Lex 2014; podobnie Grzegorz Sikorski, Komentarz do art. 505 Kodeksu cywilnego, Lex 2014).

Sąd Okręgowy bowiem stoi na stanowisku, iż – pomijając powyższą argumentację odnośnie podmiotu faktycznie będącego sprawcą szkody spółdzielczej kasy oraz braku udowodnienia, iż wypłata środków z rachunku u wnioskodawcy nastąpiła po śmierci ubezpieczonego osobom uprawnionym (skoro sam skarżący określa te wypłaty jako nieuprawnione) – sam przepis art. 505 pkt 3 k.c. czyni niemożliwym dokonanie potrącenia wierzytelności, którą sam wierzyciel (k. 9 akt sprawy) wskazuje jako powstałą z czynu niedozwolonego.

Mając powyższe na uwadze, na zasadzie art. 477 14 § 1 k.p.c. w związku z przywołanymi wyżej przepisami, Sąd Okręgowy oddalił odwołanie Spółdzielczej (...) W. w G., nie znajdując podstaw do jego uwzględnienia.

SSO Bożenna Zalewska