Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2011-03-25

Strasburg o aresztowaniu

Pomimo stale zmniejszającej się ilości skarg przeciwko Polsce dotyczących długości stosowania tymczasowego aresztowania, stanowią one jeden z częściej formułowanych zarzutów kierowanych do Europejskiego Tybunału Praw Człowieka Jakie wytyczne dla krajowego wymiaru sprawiedliwości płyną z orzecznictwa Strasburga w tego typu sprawach?

Kwestię dopuszczalnej długości stosowania aresztu wobec osoby, przeciwko której prowadzone jest postępowanie karne, reguluje art. 5 ust. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zgodnie z którym „każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c (…) powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie lub zwolniony na czas postępowania”. Zarzut naruszenia tego artykułu formułowany jest przez skarżących w przypadku, gdy wskazują oni na nadmierną, ich zdaniem, długość stosowania tymczasowego aresztowania i stanowi, przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych konkretnej sprawy, przedmiot badania Trybunału. Dopuszczalny okres stosowania tymczasowego aresztowania powinien być oceniany indywidualnie, w odniesieniu do konkretnej sprawy, z uwzględnieniem jej szczególnych okoliczności.

Czas trwania aresztowania

Punktem wyjścia przy analizie, czy tymczasowe aresztowanie w konkretnej sprawie nie było nadmierne, jest oczywiście ustalenie długości czasu jego stosowania. W tym zakresie ETPCz sformułował cały szereg wskazówek. Przede wszystkim okres, który brany jest pod uwagę, zasadniczo rozpoczyna się w chwili zatrzymania osoby („Trzaska przeciwko Polsce”, § 55 i nast., „Iłowiecki przeciwko Polsce”, § 52), a kończy w chwili zwolnienia, względnie w dniu wydania wyroku skazującego przez sąd pierwszej instancji („Olszowski przeciwko Polsce, § 67”).

Jeżeli w trakcie postępowania w tej samej sprawie doszło do zaprzestania stosowania tego środka zapobiegawczego, a następnie do jego ponownego zastosowania, okresy pozbawienia wolności ulegają zsumowaniu. Okres aresztowania podlegający badaniu z punktu widzenia zgodności ze standardami Konwencji ulega przerwaniu w przypadku, gdy w okresie jego stosowania wprowadzono do wykonania karę pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie („Trzaska przeciwko Polsce”, § 56, „Gołek przeciwko Polsce”, § 38). Natomiast w przypadku uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, okresy stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniach pierwszoinstancyjnych podlegają zsumowaniu („Kudła przeciwko Polsce”, § 104 i nast., „Gąsiorowski przeciwko Polsce”, § 41, „Kursyk przeciwko Polsce”, § 29).

Kryteria oceny przewlekłości

Kolejnym krokiem jest określenie kryteriów, w oparciu o które Trybunał bada, czy areszt w konkretnej sprawie spełnia wymóg określony w art. 5 ust. 3 Konwencji.

Jak wielokrotnie ETPCz podkreślał w sprawach „polskich” (m.in. „Kudła przeciwko Polsce”), „utrzymywanie się uzasadnionego podejrzenia, iż osoba aresztowana dopuściła się popełnienia przestępstwa jest warunkiem sine qua non legalności trwającego pozbawienia wolności, lecz po pewnym czasie warunkiem już niewystarczającym. W takich wypadkach Trybunał musi rozstrzygnąć, czy inne podstawy przedłożone przez organy sądowe nadal uzasadniają pozbawienie wolności. Tam, gdzie te podstawy są „istotne” i „wystarczające”, Trybunał musi także ocenić, czy kompetentne organy krajowe wykazały się „szczególną starannością” w przeprowadzeniu postępowania”.

Jakie szczególne okoliczności uznać można, zdaniem Trybunału, za uzasadniające przedłużanie tymczasowego aresztowania? W sprawie „Neumeister przeciwko Austrii” Trybunał uznał, że może być to obawa przed ucieczką oskarżonego, również z powodu zagrożenia surową karą. W sprawie „Clooth przeciwko Belgii” ETPCz stwierdził, iż wśród przyczyn uzasadniających przedłużenie stosowania aresztu wymienić można ryzyko zmowy, wywierania nacisków na świadków, usuwania dowodów lub w inny sposób wywierania negatywnego wpływu na przebieg postępowania.

Nie można przy tym opierać domniemania, że pozbawiony wolności będzie w sposób bezprawny zakłócał tok postępowania, odwołując się do faktu braku jego przyznania się do winy, stanowi to bowiem pogwałcenie zasady domniemania niewinności („Garycki przeciwko Polsce”, § 48, „Górski przeciwko Polsce”, § 58).

Sprawność postępowania

Po stwierdzeniu, że podstawy uzasadniające przedłużanie stosowania aresztowania spełniają wymagania Trybunału, przechodzi on do oceny sposobu prowadzenia postępowania przez sąd krajowy.

Na ocenę sprawności postępowania nie pozostaje bez wpływu stopień skomplikowania sprawy, który odnosić należy do zawiłości tak pod względem faktycznym, jak i prawnym (charakter stawianych zarzutów, objętość materiału dowodowego, ilość przesłuchiwanych osób, konieczność korzystania z opinii biegłych, korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej), jak również zachowanie się samego aresztowanego w toku postępowania. Chodzi tu o tego rodzaju zachowanie, które prowadzi do przedłużenia postępowania, jak i okresu stosowania tymczasowego aresztowania, nie zaś o korzystanie z przysługujących oskarżonemu uprawnień procesowych (które obiektywnie mogą prowadzić do tego skutku), chyba że są one ewidentnie nadużywane.

Do stopnia skomplikowania sprawy odnosi się również problem udziału skarżącego w zorganizowanej grupie przestępczej. ETPCz uznaje, że w tego rodzaju sprawach, ze względu na oczywiście wyższą potrzebę ograniczenia wzajemnych kontaktów między oskarżonymi i innymi osobami w celu zabezpieczenia przed ucieczką, mataczeniem lub wpływaniem na świadków, uzasadnione jest relatywnie dłuższe przetrzymanie w tymczasowym areszcie. Jednak, podobnie jak i w przypadku wszystkich innych przyczyn, ta również nie uprawnia sądu do przedłużania tymczasowego aresztowania bez ograniczeń.

Warto podkreślić, iż brak należytej staranności po stronie organów prowadzących postępowanie wyklucza możliwość uznania za uzasadnione przedłużającego się tymczasowego aresztowania, nawet gdy zachodzą inne szczególne okoliczności. Tymczasowe aresztowanie traci swoją procesową legitymację w nieuzasadnionych okresach bezczynności, takich jak np. ustawiczne przesyłanie akt postępowania, długotrwałe rozważanie kwestii właściwości sądu, trudności w wyznaczeniu terminu rozprawy (wyrok w sprawie „Kreps przeciwko Polsce”, § 44), nadmiernie długi okres czasu od wpływu sprawy do sądu do wyznaczenia pierwszego terminu rozprawy (sześć miesięcy w sprawie „Gołek przeciwko Polsce”, siedem miesięcy w sprawie „Łatasiewcz przeciwko Polsce”), jak również wyznaczanie w sprawie aresztowej zbyt rzadkich terminów.

Praktyka Trybunału

Warto przytoczyć kilka spraw z przełomu lat 2009-2010, w których Trybunał uznał, że okres tymczasowego aresztowania, z uwzględnieniem kryteriów określonych powyżej, był nadmierny. W sprawie „Kauczor przeciwko Polsce” okres tymczasowego aresztowania zakwestionowany przez Trybunał wynosił siedem lat i 10 miesięcy, w sprawie „Kowalski przeciwko Polsce” – sześć lat, 10 miesięcy i 24 dni, w sprawie „Mgłosik przeciwko Polsce” – cztery lata, w sprawie „Żurawski przeciwko Polsce” – trzy lata, w sprawie „Janus przeciwko Polsce” – dwa lata, sześć miesięcy i siedem dni, w sprawie „Jamroży przeciwko Polsce” – dwa lata, dwa miesiące i 20 dni (przy czym Mgłosik, Żurawski i Kowalski byli oskarżeni m.in. o działanie w zorganizowanej grupie przestępczej). Z kolei Trybunał nie stwierdził naruszenia w przypadku, gdy tymczasowe aresztowanie było stosowane rok, dwa miesiące i dziwięć dni („Sobczyński przeciwko Polsce”), rok i 3 miesiące („Hajoł przeciwko Polsce”), rok, 11 miesięcy i 22 dni („Pińskowski przeciwko Polsce” – zorganizowana grupa przestępcza), dwa lata, cztery miesiące i jeden dzień („Hulewicz przeciwko Polsce” – zorganizowana grupa przestępcza).

Na podstawie analizy orzecznictwa ETPCz wysnuć można uwagę natury ogólnej (abstrahując od okoliczności konkretnej sprawy), iż zasadniczo Trybunał stwierdza naruszenie artykułu 5 ust. 3 Konwencji w przypadku, gdy tymczasowe aresztowanie stosowane jest ponad 2 lata (w przypadku przestępczości zorganizowanej – ponad trzy lata).

Uzasadnienie przedłużenia tymczasowego aresztowania

Ostatnią z kwestii, na które warto zwrócić uwagę, jest prawidłowe uzasadnianie postanowień o przedłużeniu aresztowania. Jak bowiem podkreśla Trybunał, to do sądów krajowych należy w pierwszej kolejności badanie okoliczności stanowiących podstawę wydania decyzji w tym przedmiocie i wskazanie konkretnych przyczyn w uzasadnieniu. O ewentualnym naruszeniu Konwencji ETPCz rozstrzyga właśnie na podstawie argumentów zawartych w uzasadnieniu, z uwzględnieniem zarzutów zamieszczonych w treści skargi.

Uzasadnienie postanowienia o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania nie powinno ograniczać się do powtórzenia zwrotów ustawowych, lecz podnosić argumenty wskazujące, że nadal istnieją podstawy do stosowania aresztowania i nie było możliwym zwolnienie takiej osoby w zakreślonym wcześniej terminie („D.P. przeciwko Polsce”, § 84, „Oleksy przeciwko Polsce”, § 29, „Pyrak przeciwko Polsce”, § 47). W przypadku niezastosowania się do wymogu prezentacji argumentów w sposób, który nie jest ogólny ani abstrakcyjny, czy też polegający na przytaczaniu sformułowań ustawowych, Trybunał uznaje, że władze – z naruszeniem art. 5 ust. 3 Konwencji – nie przedstawiły odpowiednich i wystarczających podstaw aresztowania. Do naruszenia dochodzi nawet wówczas, gdy okoliczności sprawy w sposób oczywisty wskazują na potrzebę aresztowania, natomiast nie zostały one wyraźnie wskazane w uzasadnieniu postanowienia.

Z kolei w sprawach wieloosobowych argumentacja zamieszczona w treści uzasadnienia dotycząca przedłużenia stosowania aresztowania winna być odniesiona do każdej osoby odrębnie. Należy również podkreślić, iż decyzje o zastosowaniu lub kontynuacji aresztowania muszą być zaopatrzone w uzasadnienie, z którego wynika, że rozpatrywano możliwości zastosowania innych środków i jakie były przyczyny rezygnacji z ich zastosowania – zwłaszcza, że tymczasowe aresztowanie winno być traktowane jako środek ostateczny („Kaczor przeciwko Polsce”, § 59).

W zgodzie z Konwencją

Za prof. Piotrem Hofmańskim („Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Komentarz do artykułów 1-18”, tom I, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2010, str. 223-224), warto przywołać, jako konkluzję, katalog warunków, których spełnienie może prowadzić do obrony stanowiska, co do tego, że okres stosowania tymczasowego aresztowania w konkretnej sprawie nie był nadmierny.

Tymczasowe aresztowanie nie będzie uznawane za naruszające art. 5 ust. 3 Konwencji, jeżeli przez cały okres jego stosowania zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, poza tym występują szczególne przyczyny uzasadniające pozbawienie wolności, np.: obawa ucieczki, matactwa, waga czynu, grożąca kara, skomplikowany charakter sprawy, obszerny materiał dowodowy, sprawa związana z przestępczością zorganizowaną, wzgląd na potrzebę ochrony porządku publicznego; brak jest możliwości zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania przy wykorzystaniu nieizolacyjnych środków zapobiegawczych; a ponadto postanowienie o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania jest w sposób należyty uzasadnione.

Szymon Janczarek
Autor jest sędzią, pełni obowiązki Dyrektora Departamentu Praw Człowieka w Ministerstwie Sprawiedliwości