Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2011-04-22

Zakaz stosowania kar cielesnych

Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r.wprowadzono zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich, przez rodziców i osoby sprawujące opiekę. Jakie to niesie konsekwencje wynikające nie tylko z przepisów Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, przeczytać możemy w opinii przygotowanej przez prawników dla Fundacji Dzieci Niczyje

Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw wprowadzono do ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy artykuł 961. Przepis ten stanowi, iż (110)osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.

Mimo iż przepis ten wprowadzono do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, wywołuje on skutki także na gruncie innych gałęzi prawa, m.in. prawa karnego. Szczególne znaczenie ma rola, jaką zakaz stosowania kar cielesnych wywarł na zakres i obowiązywanie kontratypu pozaustawowego karcenia małoletnich.

Zakres kontratypu przed nowelizacją

Na gruncie prawa karnego wyróżniamy kontratypy (okoliczności wyłączające bezprawność czynu), których znamiona zostały określone w ustawach oraz takie, których znamiona zostały ustalone w drodze praktyki wymiaru sprawiedliwości lub zostały sformułowane w drodze koncepcji doktrynalnych w nauce prawa karnego (kontratypy pozaustawowe).

Kontratyp karcenia małoletnich (czy jak niektórzy autorzy wskazują: nieletnich) należy do tej drugiej grupy. Uzasadnieniem istnienia kontratypów pozaustawowych jest dynamika zmian w zakresie warunków życia, usprawiedliwione potrzeby i oczekiwania społeczne.

Igor Andrejew uznawał, iż karcenie cielesne jest dopuszczalne (tzn. nie stanowi czynu zabronionego) pod warunkiem, iż:

1. Odbywa się w stosunku do osoby niepełnoletniej;

2. Odbywa się w stosunkach rodzinnych (a nie np. służbowych);

3. Ma cel wychowawczy (wystarczy subiektywna ocena karcącego, że działa w takim celu);

4. Cel wychowawczy zachowania jest społecznie dodatni;

5. Jest sprawiedliwe (zawsze powinno łączyć się z przekonaniem karcącego o winie małoletniego);

6. Nie zagraża zdrowiu psychicznemu i fizycznemu małoletniego;

7. Jest wykonywane w sposób zwyczajowo przyjęty w danym środowisku.

Inne przesłanki dopuszczalności karcenia wprowadził Radosław Krajewski, wskazując – także za innymi autorami - iż:

1. Podmiotem karconym może być tylko osoba niepełnoletnia;

2. Uprawnieni do karcenia są tylko rodzice lub opiekunowie (co do zasady) i to wyłącznie rodzice posiadający władzę rodzicielską;

3. Karceniu przyświecać winien cel wychowawczy, intencją sprawcy musi być osiągnięcie określonych efektów wychowawczych, czyli skutków wartościowanych dodatnio;

4. Użyte środki powinny być proporcjonalne do wagi przewinienia dziecka;

5. Użyte środki nie mogą zagrażać fizycznemu lub psychicznemu rozwojowi ani też wyrządzać szkód fizycznych lub duchowych osobie karconej. Autor podkreśla przy tym, że w żadnym razie ten sposób karcenia nie może przynosić najmniejszego nawet uszczerbku dla zdrowia dziecka;

6. Karcenie powinno być dolegliwością za przewinienie, powinno być powiązane z konkretnym zachowaniem się karconego (w świadomości karconego karcenie winno się łączyć z jego winą i w tym sensie być sprawiedliwe);

7. Karcenie cielesne powinno mieć charakter subsydiarny, tj. winno być stosowane dopiero gdy inne środki (takie jak: moralny autorytet rodziców, perswazja, inne łagodne środki) zawiodą;

8. Karcenie powinno mieścić się w regułach wychowania uzgodnionych w rodzinie między ojcem i matką dziecka;

9. Karcenie winno być umiarkowane, nie może przekraczać pewnego stopnia intensywności, a tym samym powinno przybierać akceptowaną społecznie formę.

Jak widać, zakres prawa karcenia ulega zawężeniu z upływem czasu i zmianami społecznymi. R. Krajewski wskazuje także na „graniczne punkty” kontratypu. W zakresie podmiotowym nie obejmuje on wyłącznie rodziców i opiekunów prawnych. Jak wskazuje autor, prawo wychowawczego oddziaływania na małoletnich ma każdy - różny jest jednak zakres dozwolonego karcenia. W zakresie czynności składających się na karcenie mieścić się może bowiem nie tylko karcenie fizyczne, ale także karcenie słowne.

Szeroki zakres karcenia, obejmujący właśnie karcenie fizyczne, dopuszczalny jest jedynie w stosunkach między rodzicami a dziećmi. Jeśli zaś idzie o opiekuna dziecka – zdaniem autora - nie ma on prawa stosowania względem podopiecznego kar cielesnych. W pozostałych relacjach dopuszcza się co najwyżej możliwość karcenia słownego. Prawo karcenia słownego autor dopuszcza w przypadku m.in. wychowawcy dziecka, a nawet osoby wobec niego obcej.

Wobec tak przedstawionego kształtu kontratypu karcenia należy się zastanowić, jakich czynów zabronionych może on dotyczyć (czyli popełnienie jakich czynów może niejako legalizować). Wydaje się, iż chodzić może o następujące czyny zabronione:

1. naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 KK)

2. naruszenie czynności narządu ciała na okres nie dłużej niż 7 dni (art. 157 § 2 KK)

3. zniewaga, zniesławienie (art. 212, art. 216 KK)

4. pozbawienie wolności (art. 189 KK)

5. zmuszanie do określonego zachowania (art. 191 KK)

6. inne czyny niepołączone z naruszeniem czynności narządów ciała dziecka, np. naruszenie tajemnicy korespondencji (art. 267 KK).

Brak jest – przy wskazanych wyżej poglądach doktryny - podstaw, by uznać, iż kontratypem objęte być mogą inne przestępstwa z rozdziału przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu (np. naruszenie czynności narządu ciała na okres powyżej 7 dni – art. 157 § 1 KK czy, tym bardziej, tzw. ciężki uszczerbek na zdrowiu – art. 156 KK) czy też przestępstwo znęcania się (art. 207 KK).

W przypadku tego typu zachowań - z uwagi na znamiona tych czynów zabronionych, ich intensywność lub skutki – wyłączona jest wprost możliwość zastosowania opisywanego kontratypu (w przypadku art. 157 § 1 KK i 156 KK mowa bowiem o skutkach na ciele powyżej 7 dni, kontratyp może zaś mieć zastosowanie wyłącznie w wypadku niewyrządzania małoletniemu szkód fizycznych).

Naturą zaś art. 207 KK jest powtarzalność, intensywność i umyślne zadawanie bólu fizycznego lub cierpień moralnych, co wyłącza zastosowanie kontratypu karcenia (por. uwagi dot. warunków uznania dopuszczalności karcenia). Uwaga ta była aktualna zarówno przed, jak i po wejściu w życie nowelizacji.

Zakres kontratypu karcenia po nowelizacji

Nie ma natomiast wątpliwości, iż – po wejściu w życie nowelizacji – kontratyp karcenia małoletnich został wyłączony w stosunku do przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 KK) oraz naruszenia czynności narządu ciała na okres nie dłużej niż 7 dni (art. 157 § 2 KK) – w stosunku do następującego zakresu podmiotowego: osoby wykonujące władzę rodzicielską oraz osoby sprawujące opiekę lub pieczę nad małoletnim. Co do pozostałych podmiotów, należy uznać, iż w nawet w ramach dotychczasowego (sprzed wejścia w życie nowelizacji) rozumienia kontratypu, nie miały one prawa takich naruszeń w ramach karcenia dokonywać (zob. uwagi powyżej).

Jednakże w zasięgu działania kontratypu karcenia mogą pozostawać nadal inne czyny popełnione na szkodę małoletniego. Jak podkreśla F. Ciepły, bez konstrukcji kontratypu karcenia małoletnich bezprawne byłoby np. niewypuszczenie dziecka z domu po godz. 22.00 (art. 189 KK), sprawdzanie treści poczty elektronicznej dziecka lub jego kontaktów w komunikatorze internetowym (art. 267 KK), zabronienie dziecku uczestnictwa w rytuałach sekty (art. 194 KK), usunięcie niewłaściwych czy niebezpiecznych treści lub gier z komputera dziecka (art. 268 KK) itp.

Słusznie autor wskazuje, iż rozważania dopuszczalności stosowania kar cielesnych wobec dzieci nie można przekładać bezpośrednio na zagadnienie kontratypu karcenia małoletnich, bowiem kontratyp ten ma o wiele szerszy zakres niż „klaps” dany dziecku za niewłaściwe zachowanie, obejmuje bowiem także szereg innych naruszeń norm prawa karnego dokonywanych przez rodziców, które uznajemy jednak za społecznie i wychowawczo uzasadnione.

Zastosowanie kontratypu karcenia w zakresie niepołączonym z zastosowaniem jakiejkolwiek kary cielesnej wobec dziecka nadal jest więc dopuszczalne. Oczywiście dopuszczalność ta zależy od spełnienia warunków wskazywanych przez judykaturę i piśmiennictwo (m.in. karcenie osoby niepełnoletniej przez rodziców/opiekunów, w celu wychowawczym, sprawiedliwe, zastosowane jako środek „ostateczny”).

Przy spełnieniu ww. przesłanek nie będzie więc bezprawne działanie w ramach karcenia, które wypełnia znamiona czynu zabronionego takiego jak np. ograniczenie wolności dziecka, przymuszenie go do określonego działania, naruszenie tajemnicy jego korespondencji itd. Katalog tych czynów nie jest zamknięty.

Podsumowanie

Wprowadzenie nowelizacją art. 961 KRiO, stanowiącego iż (110)osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych, ma następujące konsekwencje na gruncie polskich regulacji prawnokarnych:

I. Usunęło wszelkie wątpliwości co do dopuszczalności stosowania wobec małoletnich kar fizycznych - w ramach pozaustawowego kontratypu karcenia. Tym samym wprowadzenie ww. artykułu sprawiło, iż niemożliwe będzie powołanie się na karcenie wyłączające bezprawność w przypadku naruszenia przez rodzica/opiekuna nietykalności cielesnej małoletniego lub naruszenia czynności jego narządu ciała na okres poniżej 7 dni. Tym samym czyny te będą musiały zostać uznane za bezprawne, nawet jeśli zostały dokonane w ramach „rodzicielskiego karcenia”.

II. Nie ma wpływu na pozostały zakres zastosowania pozaustawowego kontratypu karcenia. Dopuszczalne więc nadal jest powołanie się na tę okoliczność wyłączającą bezprawność czynu w przypadkach karcenia wypełniającego znamiona takich przestępstw, jak: pozbawienie wolności małoletniego, zmuszenie małoletniego do określonego zachowania, naruszenie tajemnicy korespondencji itp. Warunkiem skutecznego powołania się na wyłączenie bezprawności tego typu zachowań wobec małoletniego będzie nadal spełnienie ustalonych przez judykaturę i doktrynę prawa karnego przesłanek (ciągle podlegających ewolucji i zawężaniu).