Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2010-05-28

Nowy fundusz - realna pomoc pokrzywdzonym

Źródło: na wokandzie
rys. Łukasz Jagielski

W lutym tego roku w Sejmie zakończyły się prace nad projektem utworzenia Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Jego konto zasilą, prócz odpisów z wynagrodzeń za pracę skazanych, także środki finansowe pochodzące z nawiązek i świadczeń pieniężnych.

Sejm RP 12 lutego 2010 r. uchwalił ustawę o zmianie ustawy-Kodeks karny, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiska, przewidującą utworzenie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (w dniu uchwalenia ustawa została przekazana Prezydentowi RP do podpisu). Nowa instytucja powstanie na bazie funkcjonującego już Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej.

Głównym celem nowelizacji, której inicjatorem było Ministerstwo Sprawiedliwości, jest zapewnienie realnego wsparcia osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz objęcie skuteczniejszym nadzorem wydatkowania środków pochodzących od sprawców przestępstw. Nowe przepisy zaczną obowiązywać z dniem 1 lipca 2011 r.
(z wyjątkiem art. 1 pkt. 1, 6, 8 i 9, które wejdą w życie 1 lipca 2010 r.).

Rozproszone środki, liczne nieprawidłowości

W aktualnym stanie prawnym kwestie związane z orzekaniem przez sądy nawiązek i świadczeń pieniężnych regulują art. 47, 49 i 49a Kodeksu karnego.

Określają one okoliczności, w których sąd może orzec świadczenie, wskazują również na czyją rzecz ma ono zostać uiszczone – w zależności od rodzaju popełnionego przestępstwa, są to organizacje społeczne spełniające świadczenia na cele bezpośrednio związane z ochroną zdrowia, ochroną środowiska lub udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych.

Z przepisów tych wynika, że obecnie środki przekazywane są bezpośrednio przez sprawców przestępstw na rzecz podmiotów wpisanych do wykazu instytucji, stowarzyszeń i fundacji prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości (obecnie ok. 800 uprawnionych podmiotów). Takie rozwiązanie powoduje, że środki te są rozproszone oraz wielokrotnie wydatkowane na te same cele. Co więcej, działania podejmowane przez różne podmioty nie są skoordynowane, zaś pokrzywdzeni wciąż nie wiedzą, gdzie mogą otrzymać pomoc.

Trudności występują również w związku z rozliczaniem sposobu wykorzystania środków finansowych pochodzących z nawiązek i świadczeń pieniężnych. Zgodnie z art. 196a Kodeksu karnego wykonawczego, podmioty wpisane do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości muszą do końca każdego roku kalendarzowego przekazać aktualne informacje o swoich podstawowych zadaniach lub celach statutowych, a w terminie do 20 lutego następnego roku sporządzić i przekazać roczne sprawozdania dotyczące wykorzystania otrzymanych środków oraz wyodrębnienia ich w ewidencji księgowej.

Niestety, znaczna liczba podmiotów nie składa tych dokumentów. W 2007 r., spośród 642 podmiotów ujawnionych w wykazie, jedynie 198 przekazało sprawozdania w ustawowym terminie, natomiast pozostałe 429 obowiązek zrealizowało później, w znaczącej części na skutek monitów ze strony Ministerstwa. Ponadto, nadesłana dokumentacja zawierała braki i błędy, w szczególności polegające na wskazaniu nieprawidłowego wykorzystania zasądzonych należności (np. na podróże służbowe pracowników) oraz na rozbieżnościach pomiędzy danymi dotyczącymi środków otrzymanych, a wielkościami wykorzystanymi.

W wyniku doraźnych kontroli stwierdzono także i inne błędy – choćby niezgodność danych wykazanych w sprawozdaniu przesłanym do Ministerstwa Sprawiedliwości z danymi wynikającymi z ewidencji księgowej poszczególnych jednostek, jak również pokrywanie z zasądzonych środków wynagrodzeń dla zarządów organizacji. Podobnie sytuacja wyglądała w 2008 r. – na 742 podmioty ujawnione w wykazie, jedynie 282 przekazały sprawozdania w terminie.

Problem z wykazem.

W konsekwencji powyższego, prowadzony przez Ministra Sprawiedliwości wykaz instytucji, na rzecz których sąd może orzec nawiązkę lub świadczenie pieniężne, stale się zmienia. Z uwagi na niewypełnienie obowiązków ustawowych, decyzją Ministra Sprawiedliwości niektóre podmioty są z niego wykreślane, z kolei inne uzyskują wpis.

Brak stabilności wykazu nastręcza kłopotów w codziennej praktyce orzeczniczej sądów. Wykaz podmiotów publikowany jest mniej więcej dwa razy do roku, stale aktualizowana jest jego wersja elektroniczna zamieszczona na stronie internetowej Ministerstwa. Zdarza się jednak, że sądy orzekają świadczenie na rzecz podmiotu, który nie jest już uprawniony do jego otrzymania.

Powstaje wtedy pytanie, co należy zrobić z tymi środkami. Podmioty gospodarujące środkami z nawiązek i świadczeń pieniężnych narzekają także na inne niedogodności. Na rzecz setek z nich orzekane są jedynie niewielkie kwoty, z reguły zresztą nie wiadomo, kiedy zostaną one przez sprawców zrealizowane. Uniemożliwia to fundacjom i stowarzyszeniom prowadzenie większych, zaplanowanych działań, które służyłyby efektywnej pomocy pokrzywdzonym.
Osobnym problemem jest niski poziom realizacji orzekanych przez sądy nawiązek i świadczeń pieniężnych. Wiele organizacji, szczególnie mniejszych, nie podejmuje żadnych kroków w celu ich egzekucji.

W 2007 r. sądy zasądziły nawiązki oraz świadczenia pieniężne na kwotę ponad 32 mln zł, wyegzekwowanych zaś zostało jedynie niecałe 7 mln zł. Podmioty swoją bierność w tym zakresie tłumaczą brakiem czasu, personelu, środków finansowych czy też brakiem wiary w skuteczność czynności egzekucyjnych.

Nowa jakość

Zaprezentowana powyżej diagnoza znalazła odzwierciedlenie w zapisach przedmiotowej nowelizacji. Zgodnie z jej podstawowym założeniem, nawiązki i świadczenia pieniężne będą orzekane na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

Dysponentem Funduszu zostanie Minister Sprawiedliwości, który środki przeznaczone na pomoc pokrzywdzonym będzie przekazywał w drodze otwartego konkursu ofert, na podstawie odrębnych umów zawieranych przede wszystkim z organizacjami pozarządowymi. Każda z takich umów dokładnie określi kwotę przyznanych środków oraz termin ich przekazania, a także sprecyzuje zadania i wydatki, jakie będą mogły zostać sfinansowane.

Takie rozwiązanie ma szansę zapewnić transparentność całego systemu. Środki z nawiązek i świadczeń pieniężnych otrzymają jedynie te podmioty, które przedstawią realne do wykonania, efektywne i uzasadnione projekty służące budowie skoordynowanych rozwiązań.

Warto podkreślić, że ze środków Funduszu będzie np. możliwe finansowanie działalności tzw. „opiekunów ofiary”, którzy z powodzeniem zaczęli już funkcjonować w ramach realizowanego ze środków unijnych programu „Zapobieganie i przeciwdziałanie przestępczości 2007”.

Przewiduje się także, że ze środków Funduszu wspierane będzie 16 utworzonych niedawno Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem, czy też prowadzenie działań szkoleniowych dla osób zaangażowanych w udzielanie wsparcia ofiarom przestępstw. Utworzenie Funduszu ma umożliwić stworzenie kompleksowego systemu pomocy ofiarom przestępstw, który będzie bazował na działalności organizacji pozarządowych–podobnie jak to ma miejsce w innych krajach (np. Czechach i Niemczech). Planowane rozwiązania pozwolą też na realizację obowiązków wynikających z decyzji Ramowej Rady Ue z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym.

Dwa rodzaje pomocy, jeden fundusz

Najwięcej pytań w związku z projektem utworzenia Funduszu wywołała kwestia połączenia pomocy pokrzywdzonym z pomocą postpenitencjarną. Otóż, regulacja taka jest po prostu tańsza. Wyraźnie jednak należy podkreślić, że w ramach Funduszu utworzone zostaną dwa oddzielne subkonta – na jedno mają wpływać nawiązki i świadczenia pieniężne, które przeznaczane będą na pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem, na drugie natomiast (podobnie, jak to jest obecnie) – przeznaczane na pomoc postpenitencjarną odpisy z wynagrodzeń za pracę skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności.

Dla samych pokrzywdzonych nazwa Funduszu nie będzie miała oczywiście istotnego znaczenia. Najważniejsze, by dzięki nowym regulacjom otrzymali realną pomoc.

Reasumując, powołanie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej przyniesie szereg nowych możliwości. Z jednej strony pozwoli na stworzenie skoordynowanego, pełnego i efektywnego systemu pomocy ofiarom przestępstw. Nowe zasady ułatwią także prowadzenie działalności organizacjom pozarządowym, które w drodze konkursu ofert będą otrzymywały dotacje na realizowane działania.

Wprowadzone zmiany, jak zresztą każde inne, mogą wywołać niepokój wśród organizacji pozarządowych, które dziś utrzymują się z orzekanych nawiązek i świadczeń pieniężnych. Jeśli prowadzą działalność pożyteczną dla pokrzywdzonych, nie powinny się jednak niczego obawiać, gdyż otrzymają dotację z nowego Funduszu. Nieuzasadnione są także obawy, że na skutek centralizacji systemu pomocy pokrzywdzonym faworyzowana będzie działalność dużych podmiotów. Dotychczasowe doświadczenia z funkcjonowaniem Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej wskazują, że mniejsze podmioty, jeżeli przedstawiają uzasadnione wnioski, także otrzymują dotacje.

Marzena Kruk
Autorka jest doktorem nauk prawnych,
zastępcą dyrektora Departamentu Praw Człowieka
Ministerstwa Sprawiedliwości



Fundusz w szczegółach

Nowe brzmienie art. 43 Kodeksu karnego wykonawczego powołującego Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (wybrane zapisy):

§ 3. Przychodami Funduszu są środki pieniężne pochodzące z:
1) orzeczonych przez sądy nawiązek oraz świadczeń pieniężnych,
2) potrąceń w wysokości 20 % wynagrodzenia przysługującego za pracę skazanych zatrudnionych w formach określonych w art. 121
§ 2,
3) wykonania kar dyscyplinarnych, o których mowa w art. 143 § 1 pkt. 7,
4) spadków, zapisów i darowizn,
5) dotacji, zbiórek i innych źródeł.
§ 4. Środki Funduszu są przeznaczane na:
1) pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz członkom ich rodzin, zwłaszcza
pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną, udzielaną
przez jednostki niezaliczane do sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje,
2) pomoc postpenitencjarną osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz członkom ich rodzin, udzielaną przez zawodowych kuratorów sądowych oraz Służbę Więzienną,
3) pomoc postpenitencjarną osobom, o których mowa w pkt. 2, udzielaną przez podmioty
wymienione w art. 38 § 1,
4) działalność podejmowaną lub powierzoną przez dysponenta Funduszu, mającą na celu
wsparcie i rozwój systemu pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz pomocy postpenitencjarnej, w szczególności na:
a) promowanie i wspieranie inicjatyw i przedsięwzięć służących poprawie sytuacji osób
pokrzywdzonych przestępstwem oraz skutecznej readaptacji skazanych,
b) podejmowanie przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym i informacyjnym,
c) pokrywanie kosztów związanych z organizowaniem i prowadzeniem szkoleń,
d) podejmowanie, organizowanie i zlecanie badań naukowych dotyczących sytuacji oraz
potrzeb osób pokrzywdzonych przestępstwem oraz osób skazanych.
§ 5. Powierzenie realizacji zadań, o których mowa w § 4 pkt. 1, 3 i 4, odbywa się w trybie otwartego konkursu ofert.
§ 6. Przyznanie środków na realizację zadań, o których mowa w § 4 pkt. 1, 3 i 4, następuje na podstawie umowy.
§ 7. Podmioty, z którymi została zawarta umowa, są obowiązane do prowadzenia wyodrębnionej
ewidencji księgowej otrzymanych środków oraz dokonywanych z tych środków wydatków.
§ 8. Podmioty, które otrzymały środki finansowe z Funduszu, są obowiązane do sporządzania
i przekazywania dysponentowi Funduszu sprawozdań dotyczących wykorzystania tych środków, w terminie 15 dni od dnia zakończenia realizacji zadania.
§ 10. Dysponent Funduszu kontroluje prawidłowość wydatkowania środków otrzymanych
z Funduszu pod względem racjonalności i legalności ich wydatkowania, w tym zgodności informacji zawartych w sprawozdaniu, o którym mowa w § 8, ze stanem faktycznym.
§ 11. Kontrola, o której mowa w § 10, odbywa się zgodnie z art. 151 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240).